Ερευνητικά προγράμματα

Υπεύθυνη έρευνας & πληροφορίες: Δρ. Αναστασία Δρανδάκη, collections@benaki.gr

H μελέτη εξετάζει την ποικιλομορφία και τη σημασία των χάλκινων αντικειμένων στην οικοσκευή της ύστερης αρχαιότητας, από τους ύστερους ρωμαϊκούς, έως τους πρώιμους βυζαντινούς χρόνους. Με αφετηρία την πλούσια συλλογή του Μουσείου Μπενάκη εξετάζονται οι βασικές κατηγορίες χάλκινων σκευών της εποχής (όπως φιάλες, κανάτες, μυροδοχεία, λεκανίδες, θυμιατήρια, φωτιστικά σκεύη κ.ά). Κάθε κατηγορία αναλύεται τυπολογικά και εξετάζεται η εξάρτηση από προγενέστερα ρωμαϊκά πρότυπα καθώς και οι μετεξελίξεις που εμφανίζουν τα μεταγενέστερα μεσαιωνικά σκεύη. Επίσης, αναλύονται οι πιθανές χρήσεις των σκευών κάθε κατηγορίας και η ορολογία με την οποία αναφέρονται στις πηγές της εποχής, τόσο στα φιλολογικά κείμενα όσο και στο πλούσιο παπυρολογικό υλικό.
Μεγάλη συμβολή στην έρευνα προσφέρει η τεχνολογική μελέτη που συνοδεύει τα αντικείμενα (δες πρόγραμμα «Χάλκινα Σκεύη της Ύστερης Αρχαιότητας: Τεχνική κατασκευή και Διακόσμηση, Σύσταση και Συντήρηση»). Η συνδυασμένη αξιοποίηση των ιστορικών και φιλολογικών πηγών, της τυπολογίας και των τεχνικών αναλύσεων εφαρμόζεται συστηματικά, για πρώτη φορά διεθνώς, στη μελέτη της βυζαντινής χαλκοτεχνίας. Η προσέγγιση αυτή οδήγησε στην ασφαλέστερη ταξινόμηση όλων των σωζόμενων χάλκινων σκευών της περιόδου. Συγχρόνως, πρόσφερε πλήθος νέων στοιχείων για τη διακίνηση μεταλλευμάτων, τα κέντρα παραγωγής, τα εργαστήρια, το επίπεδο τεχνογνωσίας και την οικονομική σημασία της χαλκοτεχνίας.

Υπεύθυνη έρευνας: Μαρία Σάρδη 
Πληροφορίες: research@benaki.gr.

Η έρευνα επικεντρώνεται στον τομέα της Ισλαμικής Τέχνης και Αρχιτεκτονικής. Μελετήθηκαν περισσότερα από 250 αδημοσίευτα σπαράγματα ισλαμικών υφασμάτων της συλλογής του Μουσείου Μπενάκη καθώς και πλήθος συγκριτικού υλικού από την ίδια συλλογή. Τα εν λόγω υφάσματα έχουν κατασκευαστεί στη Μέση Ανατολή την περίοδο της ηγεμονίας των Μαμελούκων Σουλτάνων της Αιγύπτου (1250-1517 μ.Χ.).
Πρόκειται για μία από τις καλύτερες συλλογές ισλαμικών υφασμάτων που υπάρχουν σήμερα σε παγκόσμιο επίπεδο καθώς καλύπτει όλους τους αιώνες παραγωγής υφασμάτων σε όλη την έκταση του ισλαμικού κόσμου από τον 8ο αι. έως και το 19ο αιώνα. Στη συλλογή βρίσκονται σπαράγματα υφασμάτων, τμήματα των οποίων βρίσκονται σήμερα στο Κάιρο, στη Βοστώνη, στο V&A στο Λονδίνο, στο Ashmolean Museum στην Οξφόρδη κ.α. 
Συνεργαζόμενος Φορέας: School of Oriental and African Studies, Department of History of Art and Archaeology, University of London, Prof. Doris Behrens-Abouseif, Nasser D. Khalili Chair of Islamic Art & Archaeology.

Υπεύθυνος έρευνας: Δρ. Γιώργης Μαγγίνης
Πληροφορίες: research@benaki.gr

Πρόκειται για ένα μακροχρόνιο πρόγραμμα έρευνας του υλικού και της ιστορίας της συλλογής κινεζικής τέχνης του Μουσείου Μπενάκη. Ανάλογα με το στάδιο εξέλιξης της έρευνας, υπήρξαν ανακοινώσεις και δημοσιεύσεις με την παρουσίαση των νέων δεδομένων. Ήδη μελετήθηκε μικρό μέρος του υλικού της συλλογής του Μουσείου Μπενάκη ώστε να συμπεριληφθεί στην έκθεση Αυτοκρατορικοί Θησαυροί από την Κίνα στην Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου.
Επιπλέον, άρχισε η καταγραφή του κεραμικού υλικού για μία εκτεταμένη και αντιπροσωπευτική επιλογή 700 περίπου αντικειμένων. 
Συνεργαζόμενος Φορέας: School of Oriental and African Studies (SOAS), Department of History of Art and Archaeology, University of London, UK.

Υπεύθυνη έρευνας: Δρ. Βενετία Χατζοπούλου 
Πληροφορίες: research@benaki.gr

H σύνταξη του καταλόγου των μεταβυζαντινών και νεότερων ελληνικών χειρογράφων της βιβλιοθήκης του Μουσείου Μπενάκη ξεκίνησε τον Οκτώβριο του 2007 και αφορά την αναλυτική περιγραφή 260 περίπου χειρογράφων. Πρόκειται για χειρόγραφα που προέρχονται από τις τρεις επιμέρους συλλογές του Μουσείου, δηλαδή τις συλλογές Μπενάκη, Ταμείου Ανταλλαξίμων και Δαμιανού Κυριαζή, και περικλείουν κείμενα φιλολογικού, φιλοσοφικού, θεολογικού, λειτουργικού περιεχομένου αλλά και νομοκάνονες, μαθηματάρια, ιστορικά, ρητορικά, ιατρικά κείμενα και αρκετά έργα ψαλτικής τέχνης.
Η μελέτη των παραπάνω χειρογράφων περιλαμβάνει τόσο τη λεπτομερή καταγραφή του περιεχομένου τους όσο και την παλαιογραφική-κωδικολογική τους ανάλυση, όπως και την παρουσίαση στοιχείων σχετικών με την ιστορία και την προέλευση των κωδίκων, τους αντιγραφείς, τους κτήτορες˙ αποβλέπει στο να προβάλει πλούσιο υλικό της νεότερης ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς και γι’αυτόν το λόγο ο κατάλογος των μεταβυζαντινών και νεότερων ελληνικών χειρογράφων του Μουσείου Μπενάκη θ’ αποτελέσει με την ολοκλήρωσή του πολύτιμο εργαλείο έρευνας στη διάθεση μελετητών (φιλολόγων, θεολόγων, ιστορικών, ιστορικών τέχνης, μουσικολόγων, παλαιογράφων, κωδικολόγων κ.ά.) αλλά και των μη ειδικών που ενδιαφέρονται για την ελληνική γλώσσα, ιστορία και πολιτισμό.

Υπεύθυνη έρευνας: Δρ. Γιάννα Τζουρμανά
Πληροφορίες: research@benaki.gr

Στη μελέτη αυτή εξετάζεται η υποστήριξη των απελευθερωτικών επαναστάσεων του αρχόμενου 19ου αιώνα ως μια ευρεία πλουραλιστική και πολεμική πολιτισμική εμπειρία και ως σύνθετη κοινωνική πρόβαση. Η υποστήριξη των επαναστατικών κινήσεων στον δυτικό και, ειδικότερα, στον βρετανικό κόσμο δεν αντιμετωπίζεται εδώ ως πραγμάτωση του φιλελεύθερου ιδεώδους του βρετανικού συνταγματισμού, ως εγκιβώτιση των γαλλικής κοπής ιδεών, ή ως εμπρόθετη και ένσκοπη κίνηση αφομοίωσης των βορειοαμερικανικών ιδεών, αλλά ως ένα πολύσημο εγχείρημα που θα απελευθέρωνε πλήθος προοπτικών.
Δίδοντας ιδιαίτερη έμφαση σε δομές εν-νόησης και αισθημάτων, σε οραματικές προκλήσεις και διακυβεύσεις που ενσωματώνονταν σε παραστάσεις του αγγλο-αμερικανικού πολιτειακού μοντέλου έπειτα από τη Γαλλική Επανάσταση, η μελέτη εστιάζει στην επαναθεμελίωση και τη συνεχή ανακαίνιση κατεστημένων παραδοχών περί της σύστασης του νεοτερικού δέοντος. Επιχειρείται, λοιπόν, μια οριζόντια προσέγγιση των πολλαπλών διαρκειών του χρόνου που επιτρέπει τόσο την ανάγνωση των επαναστάσεων μέσα από τις ανασχέσεις και τις αναβολές του παρόντος όσο και την έκθεση των αναστοχασμών για τις ανατροπές που συντελούνταν εκείνη την εποχή και τις διαψεύσεις που συνόδευαν τις νέες ουτοπίες.
Η μελέτη ζωογονείται, ταυτόχρονα και κυρίως, από τις εξίσου πολύσημες συνάφειες του χώρου, τις πολιτικές, πολιτισμικές και αισθητικές αξίες που τον κατοικούν. Ο λόγος περί της ελευθερίας έναντι της τυραννίας, της πολιτισμένης κοινωνίας έναντι της βαρβαρότητας, της επίσημης θρησκείας έναντι της θρησκευτικής ανεκτικότητας, του ένδοξου παρελθόντος έναντι της αενάως προσαρμοζόμενης, στα καινούργια κελεύσματα, παράδοσης δεν αντιμετωπίζονται ως αφηγήσεις ενός χρονικού με απροσδιόριστες συνέπειες για τους επαναστατημένους - οι οποίοι αναζητούσαν ψηλαφητά τον αυριανό τους χώρο και χρόνο - αλλά ως δύσκολες και ενίοτε επώδυνες εμπειρίες του δυτικού κόσμου που στοχαζόταν, διεκδικούσε και οργάνωνε νοερά το μέλλον του. 
Εμπλεκόμενος φορέας: The Michael Marks Charitable Trust.

Υπεύθυνοι ερευνητικού προγράμματος: Πολύνα Κοσμαδάκη (Μουσείο Μπενάκη), Λουσίλ Αρνού-Φαρνού (Université François-Rabelais Tours), Σοφί Μπας (Institut Universitaire de France, Université de Poitiers), Φρανσουά Λουαγιέ (C.N.R.S), Ευγένιος Δ. Ματθιόπουλος (Πανεπιστήμιο Κρήτης, ΙΜΣ-ΙΤΕ), Πωλ-Λουί Ρινουί (Université Paris 8), Παναγιώτης Τουρνικιώτης (Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο), Μαρία Τσούτσουρα (Ιόνιο Πανεπιστήμιο). 
Πληροφορίες: research@benaki.gr

Μετά την επιτυχία του συνεδρίου για την επιθεώρηση του Ηρακλή Ιωαννίδη «Le voyage en Grèce» που διοργάνωσε η Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή της Αθήνας (Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών) το 2005, και δεδομένου του αυξανόμενου ενδιαφέροντος για το θέμα αυτό, ιδιαίτερα για την περίοδο του Μεσοπολέμου, η Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή της Αθήνας (EFA), το Μουσείο Μπενάκη και το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών (ΙΜΣ) ξεκίνησαν ένα τετραετές ερευνητικό πρόγραμμα με θέμα τις καλλιτεχνικές και πνευματικές σχέσεις Ελλάδας-Γαλλίας μεταξύ 1919-1939. Πρόκειται για τη μελέτη μιας περιόδου που σηματοδοτεί τη στροφή του ελληνικού πνευματικού κόσμου προς το Παρίσι αλλά και των άλλων καλλιτεχνών προς την Ελλάδα. Στο πλαίσιο του προγράμματος, Γάλλοι και Έλληνες ιστορικοί της λογοτεχνίας, της τέχνης, της αρχιτεκτονικής, της φωτογραφίας, μελετούν τις πολιτισμικές σχέσεις Ελλάδας-Γαλλίας. Η έρευνα επιχειρεί να φωτίσει τις εκφάνσεις των πολιτισμικών ανταλλαγών σε διαφορετικά πεδία και να εντοπίσει αυτές τις σχέσεις σε έργα της περιόδου, στην καλλιτεχνική παραγωγή και στην ευρύτερη πνευματική ζωή.

Το πρόγραμμα έχει οργανωθεί με βάση τέσσερις άξονες, γύρω από τους οποίους θα διαρθρωθούν οι επιμέρους μελέτες:
- Έλληνες καλλιτέχνες και συγγραφείς που έδρασαν στη Γαλλία και Γάλλοι καλλιτέχνες και συγγραφείς που επισκέφθηκαν την Ελλάδα
- Κριτική υποδοχή ελληνικών έργων στην Ελλάδα και γαλλικών έργων στη Γαλλία, όπως εμφανίζεται στον ημερήσιο τύπο αλλά και σε ειδικές εκδόσεις που αφορούν την τέχνη, π.χ. το περιοδικό Ο 20ός Αιώνας στην - Ελλάδα και το περιοδικό Les Cahiers d’Art στην Γαλλία.
- Μονογραφίες σημαντικών προσωπικοτήτων της περιόδου όπως ο Christian Zervos, o Tériade, το ζεύγος Merlier, κ.ά.
- Θεματικές μελέτες πάνω σε ειδικά ζητήματα όπως: η λογοτεχνική μετάφραση στην Ελλάδα και τη Γαλλία, τα ελληνογαλλικά περιοδικά, οι διεθνείς εκθέσεις, η φωτογραφία, ο ρόλος αιθουσών τέχνης και εμπόρων στις σχέσεις των δύο χωρών, οι Δελφικές εορτές, η αρχιτεκτονική του Μεσοπολέμου, κ.ά.

 

Το πρόγραμμα περιλαμβάνει τη διοργάνωση ημερίδων εργασίας, διαλέξεων και συμποσίων, καθώς και εκδόσεων. Ειδικότερα, έχουν μέχρι στιγμής διοργανωθεί οι εξής ημερίδες εργασίας: Les Fêtes Delphiques : une rencontre internationale des lettres et des arts, Αμφιθέατρο Δήμου Δελφών, 19 - 20 Μαρτίου 2010, Παρίσι-Αθήνα 1919-1939. Το διπλό ταξίδι / Η αρχιτεκτονική, Πέμπτη 18 Μαρτίου 2010, Μουσείο Μπενάκη, France-Grèce 1919-1939 : des relations politiques et économiques au commerce spirituel, Fondation Hellénique, Cité universitaire internationale de Paris, 26 Νοεμβρίου 2009, Διασταυρούμενα βλέμματα: πνευματικές και καλλιτεχνικές ανταλλαγές μεταξύ Ελλάδας και Γαλλίας την περίοδο του Μεσοπολέμου, Τετάρτη 3 Ιουνίου 2009, Mουσείο Μπενάκη, Voyages en Grèce dans les années 1930, Παρασκευή 7 Νοεμβρίου 2008, INHA, Παρίσι, Antiquité grecque 1919-1939, Σάββατο 8 Νοεμβρίου 2008, INHA, Παρίσι Παράλληλες δράσεις/εκδηλώσεις στο πλαίσιο της έρευνας: Διοργάνωση Διεθνούς Συνεδρίου στην Αθήνα, στο Μουσείο Μπενάκη της οδού Πειραιώς καθώς και άμεση έκδοση των Πρακτικών του. 
Εμπλεκόμενοι φορείς: Μουσείο Μπενάκη, Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή της Αθήνας (EFA), Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών (ΙΜΣ).

Υπεύθυνη έρευνας: Δρ. Μαρία Δημητριάδου 
Πληροφορίες: historical_archives@benaki.gr

Η έρευνα επεκτείνεται στο σύνολο του Αρχείου Αγώνα που απόκειται στα Ιστορικά Αρχεία του Μουσείου Μπενάκη. Πρόκειται για 5.500 έγγραφα που αφορούν την περίοδο 1806-1832. Η ερευνητική διαδικασία έχει στόχο την ταύτιση προσώπων και τόπων που αναφέρονται σε προσωπικές επιστολές, σε διοικητικά έγγραφα και στην αλληλογραφία των μινιστερίων και των κατά τόπους αρχών, οι οποίες λειτούργησαν κατά την Ελληνική Επανάσταση. Από αυτήν προκύπτουν (όσο επιτρέπει η τεκμηριωτική πυκνότητα του αρχειακού υλικού) η συμμετοχή και οι αντιδράσεις των τοπικών κοινωνιών, η αμφισβήτηση της επανάστασης, οικονομικές δραστηριότητες και ατασθαλίες, η εξέλιξη και η στάση ηγετικών μορφών της Επανάστασης κατά τον πρώτο εμφύλιο πόλεμο του 1824, οι κινήσεις προσώπων κατά την Επανάσταση.

Υπεύθυνη ερευνητικού προγράμματος: Πόπη Πολέμη
Πληροφορίες: research@benaki.gr

Το Πρόγραμμα, που ξεκίνησε το 1986 από τον Φίλιππο Ηλιού, με βασικό συνεργάτη την Πόπη Πολέμη, έχει ως αντικείμενο την «Ελληνική βιβλιογραφία του 19ου αιώνα» και τους «Συνδρομητές των ελληνικών βιβλίων» για το διάστημα 1749-1922. Καρπός του προγράμματος υπήρξε ο πρώτος τόμος της Ελληνικής Βιβλιογραφίας του 19ου αιώνα του Φίλιππου Ηλιού (Αθήνα 1997), ο οποίος καλύπτει τα χρόνια από το 1801 μέχρι το 1818, καθώς και πιο η πρόσφατη έκδοση: Φίλιππος Ηλιού – Πόπη Πολέμη, Ελληνική Βιβλιογραφία 1864-1900, τ. 1-4, Αθήνα 2006.
Η επεξεργασία του υλικού που αφορά στους «Συνδρομητές των ελληνικών βιβλίων» (1749-1922) έχει σχεδόν ολοκληρωθεί, η δε βάση δεδομένων που έχει δημιουργηθεί αποκαλύπτει τα ονόματα 930.000 συνδρομητών για την εν λόγω περίοδο.

Υπεύθυνη έργου: Ευγενία Αλεξάκη

Πληροφορίες: research@benaki.gr

 

Η Ελένη Βερναδάκη σφράγισε με το ογκώδες και καινοτόμο έργο της το πεδίο της καλλιτεχνικής κεραμικής στην Ελλάδα κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. Για περισσότερο από μισό αιώνα δημιούργησε εκατοντάδες κεραμικά αντικείμενα-φόρμες, δούλεψε σε αρχιτεκτονικές εφαρμογές της κεραμικής, ενώ προέκτεινε την έρευνά της πάνω στο καλλιτεχνικό αντικείμενο και σε άλλα υλικά. Αντιπροσωπευτικό δείγμα έργων του συνόλου της δημιουργικής της πορείας παρουσιάζεται και τεκμηριώνεται στη μονογραφία Ελένη Βερναδάκη (Μουσείο Μπενάκη, 2016), καθώς και στον ιστότοπο elenivernadaki.org. Στο πλαίσιο αυτό, ταξινομήθηκε και μελετήθηκε το αρχείο της καλλιτέχνιδας και διεξήχθη βιβλιογραφική έρευνα, καθώς και έρευνα σε αρχεία καλλιτεχνών με τους οποίους συνεργάστηκε. Επιτόπιες έρευνες σε δημόσια και ιδιωτικά κτήρια επέτρεψαν την καταγραφή και ανάδειξη της σημαντικής και ελάχιστα γνωστής έως τώρα δουλειάς της Βερναδάκη σε επιτοίχιες κεραμικές συνθέσεις. Τεκμηριώθηκε, επίσης, η παρουσία της στην εικαστική σκηνή στην Ελλάδα και το εξωτερικό: ατομικές και ομαδικές εκθέσεις, συμμετοχή σε καλλιτεχνικές ομάδες, καθώς και η ιστορία του εμβληματικού εργαστηρίου της. Τέλος, καταγράφηκαν άρθρα, κριτικές και άλλα κείμενα για την Ελένη Βερναδάκη δημοσιευμένα σε εφημερίδες, περιοδικά και βιβλία στην Ελλάδα και το εξωτερικό.

 

Ο ιστότοπος-ψηφιακό αρχείο του έργου της Ελένης Βερναδάκη θα εμπλουτίζεται συστηματικά, με στόχο να συμπεριληφθούν όσο το δυνατόν περισσότερα έργα της καλλιτέχνιδας, καθώς και άλλα πολύτιμα αρχειακά τεκμήρια.

 

Yπεύθυνοι προγράμματος & πληροφορίες: Καθ. Άγγελος Δεληβορριάς, Δρ. Σταύρος Βλίζος

Πληροφορίες: amykles@benaki.gr, http://amykles-research-project.wikidot.com/start. 

Από το 2005, με την άδεια του Υπουργείου Πολιτισμού και τη συνεργασία μιας πλειάδας από επιστήμονες αναγνωρισμένου κύρους, έχει ήδη τεθεί σε εφαρμογή ένα εκτεταμένο πρόγραμμα μελέτης και έρευνας του ιερού, φορείς υλοποίησης του οποίου είναι ο Καθ. Άγγελος Δεληβορριάς από το Μουσείο Μπενάκη και η Ε’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Σπάρτης. Το πρόγραμμα αυτό έχει ως στόχο την επίλυση μιας σειράς από ζητήματα που εξακολουθούν να προβληματίζουν σε σχέση με την εικόνα του ιερού, παρά την αναλυτική περιγραφή του Παυσανία (ΙΙΙ 18, 9. ΙΙΙ 19, 1) και τις περισσότερο ή λιγότερο φανταστικές αναπαραστάσεις του Θρόνου που προτείνονται από το 1814 έως τις μέρες μας. Στοχεύει επίσης την πλήρη αποκάλυψη του περιβόλου, την επιφανειακή διερεύνηση τμημάτων που δεν έχουν εξερευνηθεί κατά το παρελθόν, την αύξηση των αρχιτεκτονικών μελών, πολλά από τα οποία είναι εντοιχισμένα σε βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία της περιοχής, τη συνολική δημοσίευση των πορισμάτων στην υπό προετοιμασία πολύτομη έκδοση της σειράς «ΑΜΥΚΛΑΙ» και την τελική ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου. 
Συνεργαζόμενος φορέας: Ε’ ΕΠΚΑ/ΥΠΠΟΤ

Υπεύθυνοι ερευνητικού προγράμματος: Βασίλης Πασχάλης (Μουσείο Μπενάκη), Αντρέας Καρύδας (Ε.Κ.Ε.Φ.Ε ‘Δημόκριτος’), Ελένη Αλούπη (ΘΕΤΙΣ).
Πληροφορίες: conservation@benaki.gr

Η σχετικά μεγάλη συλλεκτική ζήτηση για την αγορά τόσο έργων τέχνης όσο και αρχαιολογικών αντικειμένων έχει ως αναπόφευκτο επακόλουθο την αδυναμία κάλυψης της με αντικείμενα νόμιμης προέλευσης, ενισχύοντας όλο και περισσότερο την αρχαιοκαπηλία και κιβδηλοποιία. Όσο πιο πιστό, από τεχνική άποψη, είναι ένα αντίγραφο τόσο πιο μεγάλος είναι ο πειρασμός να επανεμφανιστεί στην αγορά ως αυθεντικό. Για τον λόγο αυτό, απαιτείται η ανάπτυξη κατάλληλων μεθόδων σήμανσης, προκειμένου να αποτραπεί η διάθεση των αντιγράφων ως αυθεντικά. Με τα δεδομένα αυτά το έργο που υλοποιήθηκε στόχευσε στην ανάπτυξη:
1. Τεχνολογίας Ενσωματωμένης Στοιχειακής Σήμανσης (ΤΕΣΣ) για τη διασφάλιση της ταυτότητας των αντιγράφων.
2. Τεχνολογίας Ενσωματωμένης Στοιχειακής Σήμανσης σε υλικά συντήρησης, ώστε να διασφαλίζεται η ταυτότητα αυθεντικών αντικειμένων και η μέθοδος να λειτουργεί αποτρεπτικά για την αντικατάσταση ή την κλοπή έργων τέχνης.
3. Ολοκληρωμένου Συστήματος Ιοντικών Μη Καταστρεπτικών Τεχνικών (ΟΣΙ-ΜΚΤ).
Στη διάρκεια του προγράμματος αναπτύχθηκε μεθοδολογία ενσωμάτωσης των χημικών ιχνηθετών σε ακόσμητα και διακοσμημένα με αργιλική βαφή κεραμικά αντίγραφα, αλλά και σε υλικά συντήρησης. Για την ανίχνευση της ενσωματωμένης στοιχειακής σήμανσης, αναπτύχθηκε μεθοδολογία μέτρησης και ποσοτικοποίησης με βάση την τεχνική της φθορισμομετρίας ακτίνων Χ (XRF). Για τον σκοπό αυτό αναπτύχθηκε πρωτότυπο φορητό φασματόμετρο XRF που σχεδιάστηκε, κατασκευάστηκε, και αξιολογήθηκε στα πλαίσια του προγράμματος και τελικώς εγκαταστάθηκε στο νεοϊδρυθέν εργαστήριο μη καταστρεπτικών αναλύσεων του Μουσείου Μπενάκη.
Για την ολοκληρωμένη αντιμετώπιση προβλημάτων αυθεντικότητας έργων τέχνης και αρχαιολογικών αντικειμένων αναπτύχθηκε στο Ε.Κ.Ε.Φ.Ε ‘Δημόκριτος’, ένα ολοκληρωμένο σύστημα ιοντικών μη καταστροφικών τεχνικών (ΟΣΙ-ΜΚΤ) που περιλαμβάνει πειραματικό σταθμό εξωτερικής δέσμης με την υποστήριξη και συνέργεια τριών διαφορετικών ιοντικών τεχνικών (PIXE, RBS, PIGE), όπως επίσης και θάλαμο σκέδασης για την εφαρμογή της καινοτόμας τεχνικής PIXRF. Μέρος της αποκτηθείσας τεχνογνωσίας εφαρμόζεται ήδη, καθώς ιχνηθετημένα κεραμικά αντίγραφα πωλούνται ήδη στα πωλητήρια του Μουσείου Μπενάκη και του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, ενώ εκτέθηκαν και σε ειδικές συλλογές (σταθμός του μετρό στο Αιγάλεω, έκθεση «Η ανασκαφή στο νέο Μουσείο της Ακρόπολης», κ.α.).
Τα αποτελέσματα του προγράμματος ΤΕΣΣ αξιολογούνται ως ιδιαίτερα σημαντικά αφού αναπτύχθηκε σημαντική καινοτομία όσον αφορά την υποδομή και την αναλυτική μεθοδολογία μη καταστρεπτικών αναλύσεων, ενώ η ανάπτυξη, εφαρμογή και αξιολόγηση της τεχνολογίας της Ενσωματωμένης Στοιχειακής Σήμανσης σε κεραμικά αντίγραφα και υλικά συντήρησης κρίνεται ως πρωτοποριακή διεθνώς. Πρόγραμμα: Κοινοπραξίες Έρευνας και Τεχνολογικής Ανάπτυξης σε τομείς Εθνικής Προτεραιότητας. Εμπλεκόμενοι φορείς: Υπουργείο Ανάπτυξης – Γ.Γ.Ε.Τ. Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (Χρηματοδότηση), Ινστιτούτο Πυρηνικής Φυσικής - Ε.Κ.Ε.Φ.Ε ‘Δημόκριτος’ (Ανάδοχος), Μουσείο Μπενάκη, ΘΕΤΙΣ Authentics ΕΠΕ.

Υπεύθυνοι ερευνητικού προγράμματος: Βασίλης Πασχάλης (Μουσείο Μπενάκη), Σταμάτης Μπογιατζής - Αθηνά Αλεξοπούλου - Βίκυ Σπάχου (ΤΕΙ Αθηνών), Αντρέας Καρύδας - Βίκυ Κανταρέλου (ερευνητές - ΕΚΕΦΕ ‘Δημόκριτος’).
Πληροφορίες: conservation@benaki.gr

Είναι μία προσπάθεια ταυτοποίησης των ανόργανων χρωστικών που έχουν χρησιμοποιηθεί σε ζωγραφικά έργα του Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα με χρήση μη καταστρεπτικών τεχνικών. Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται είναι η υπέρυθρη ανακλαστογραφία (IR), η μέτρηση των ψευδοχρωμάτων υπερύθρου (FCIR), η φασματοσκοπία φθορισμού ακτίνων Χ (XRF) και η φασματοσκοπία υπερύθρου (FT-IR). Έχουν αναλυθεί δείγματα από χρωστικές που έχουν σωθεί στο εργαστήριο του καλλιτέχνη. Οι χρωστικές αυτές είναι σε μορφή πάστας, σε στέρεη μορφή, καθώς και αναμεμειγμένες σε παλέτες. Τα αποτελέσματα από τις αναλύσεις αυτές είναι εξαιρετικά χρήσιμα όχι μόνο για τη γνώση των συστατικών των σύγχρονων χρωστικών (για τις οποίες υπάρχουν λιγοστά βιβλιογραφικά δεδομένα), αλλά και για την κατανόηση των δεδομένων που προκύπτουν από τις αναλύσεις των έργων του καλλιτέχνη. Οι αναλύσεις σε σωληνάρια χρωστικών συνεχίζονται λόγω νέων ευρημάτων. Γίνεται ταυτοποίηση τόσο των ανόργανων όσο και των οργανικών ενώσεων. Ήδη έχουν πραγματοποιηθεί μη καταστρεπτικές αναλύσεις (XRF, FCIR) σε αρκετά έργα οι οποίες και συνεχίζονται.
Παράλληλες δράσεις στο πλαίσιο της έρευνας: Έχει γίνει ήδη μια πρώτη δημοσίευση στο διεθνές συνέδριο του IIC το 2010 στην Κωνσταντινούπολη, ενώ μία δεύτερη βρίσκεται υπό δημοσίευση στο περιοδικό του Μουσείου Μπενάκη.
Εμπλεκόμενοι φορείς: Μουσείο Μπενάκη, Τμήμα Συντήρησης Έργων τέχνης και αρχαιοτήτων Τ.Ε.Ι Αθήνας, Ινστιτούτο Πυρηνικής Φυσικής, Ε.Κ.Ε.Φ.Ε "Δημόκριτος".

Υπεύθυνοι έρευνας: Καλυψώ Μιλάνου, Λένα Βρανοπούλου, Χρύσα Βουρβοπούλου, Αλεξάνδρα Καλλιγά.
Πληροφορίες: Λένα Βρανοπούλου, conservation@benaki.gr, Εργαστήριο Συντήρησης Ζωγραφικών Έργων.

Μια ομάδα Κρητικών έργων εξαίρετης τέχνης, που χρονολογούνται στα τέλη του 14ου και στον πρώιμο 15ο αιώνα, από την Συλλογή της Αγίας Αικατερίνης των Σιναϊτών επελέγη προκειμένου να καταγραφούν η τεχνική, τα υλικά και ο ζωγραφικός τους τρόπος. Η μεθοδολογία που ακολουθείται περιλαμβάνει τη συστηματική μελέτη της ζωγραφικής επιφάνειας και μικροδειγμάτων χρωστικών και την εφαρμογή ειδικών φωτογραφικών και αναλυτικών τεχνικών.
Η έρευνα στοχεύει στην κατά το δυνατόν πληρέστερη καταγραφή της τεχνολογίας της Κρητικής ζωγραφικής της εποχής, ενώ συγχρόνως διαφωτίζονται και ζητήματα χρονολόγησης και απόδοσης ανυπόγραφων έργων. Παράλληλα επιδιώκεται ο προσδιορισμός κοινών τεχνολογικών γνωρισμάτων και η διάκριση εξατομικευμένων στοιχείων μέσω των οποίων να μπορούν να διαφοροποιηθούν οι καλλιτέχνες. Επιχειρείται δε, για πρώτη φορά στην Ελλάδα, η συστηματική καταγραφή τεχνικών πληροφοριών από χρονολογημένες εικόνες της βυζαντινής και μεταβυζαντινής εποχής.
Το ερευνητικό αυτό πρόγραμμα αποτελεί τη συνέχεια τεχνολογικής μελέτης ενυπόγραφων εικόνων του Κρητικού ζωγράφου Αγγέλου (α’ μισό15ου αι.) που ολοκληρώθηκε το 2008 και δημοσιεύτηκε σε έκδοση του Μουσείου Μπενάκη.
Εμπλεκόμενοι φορείς: Μουσείο Μπενάκη, Ιερά Αρχιεπισκοπή Κρήτης, 13η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.

Υπεύθυνοι ερευνητικού προγράμματος: Δ. Κοτζαμάνη, Α. Φωκά, Γ. Καρύδη, Μ. Ζαχαρία. 
Πληροφορίες: conservation@benaki.gr

Από το 2006, το εργαστήριο συντήρησης ανέλαβε τη διερεύνηση της τεχνολογίας κατασκευής, σύστασης και κατάστασης διατήρησης των χάλκινων αντικειμένων που χρονολογούνται στην Ύστερη Αρχαιότητα (4ος-7ος αιώνας). Στα πλαίσια της μελέτης αυτής, κρίθηκε απαραίτητη και η συστηματική συντήρησή τους, η οποία αποκάλυψε πολλά σημαντικά νέα στοιχεία με τεχνολογικό και αρχαιολογικό ενδιαφέρον. Πραγματοποιήθηκε η παρατήρηση στο στερεοσκόπιο, η παρατήρηση και φωτογράφηση στο ορατό και υπεριώδες, η ακτινογράφηση και η χημική ανάλυση με φθορισμό ακτινών Χ. Επίσης έγιναν επιπλέον αναλύσεις με περιθλασιμετρία ακτίνων Χ, φασματοσκοπία υπερύθρου καθώς και παρατήρηση στο οπτικό και ηλεκτρονικό μικροσκόπιο σάρωσης. Με τις αναλύσεις αυτές, ήταν δυνατή η εξαγωγή συμπερασμάτων και απαντήσεων σε ερωτήματα που θέτει η σύγχρονη έρευνα στη μελέτη μεταλλικών αντικειμένων. Μπόρεσαν να ταυτοποιηθούν άγνωστης σύστασης υλικά, να επιβεβαιωθούν οι μακροσκοπικές και μικροσκοπικές εκτιμήσεις που πραγματοποιήθηκαν κατά τα στάδια της συντήρησης και να πλαισιωθούν όσο πληρέστερα γίνεται τα ιστορικά και αρχαιολογικά δεδομένα (βλ. και αρ.2) σύμφωνα με την Α. Δρανδάκη. 
Συνεργαζόμενοι Φορείς: Δρ. Α. Καρύδας - Β. Κανταρέλλου (Ινστιτούτο Πυρηνικής Φυσικής, Ε.Κ.Ε.Φ.Ε ‘Δημόκριτος’), Δρ. Β. Περδικάτσης (Τμήμα Μηχανικών Ορυκτών πόρων, Πολυτεχνείο Κρήτης), Δρ. Γ. Μπογιατζής (Τμήμα Συντήρησης Έργων τέχνης και αρχαιοτήτων, Τ.Ε.Ι Αθήνας), Δρ. Ι. Καρατάσιος (Ινστιτούτο έρευνας υλικών, Ε.Κ.Ε.Φ.Ε ‘Δημόκριτος’).

Υπεύθυνοι έρευνας: Καλλιόπη Καβάσιλα, Αναστασία Οζόλιν. 
Πληροφορίες: conservation@benaki.gr

Ο Επιτάφιος ανήκει στα εκκλησιαστικά χρυσοκεντήματα και χρονολογείται στα μέσα του 14ου αιώνα. Η έρευνα προηγήθηκε αλλά και συνεχίστηκε κατά τη διάρκεια των εργασιών συντήρησης με τους εξής στόχους:

● Την κατανόηση του τρόπου κατασκευής του έργου, μιας και αφενός αποτελείται από οκτώ διαφορετικά υφάσματα, τα υλικά αλλά και ο τρόπος χρήσης των οποίων αποτελούν εντελώς ξεχωριστό παράδειγμα από τα μέχρι τώρα συντηρημένα και γνωστά σε εμάς παραδείγματα.
● Τη χρονολόγηση των υφασμάτων, με παράλληλη χρονολόγηση της όλης κατασκευής καθώς και των νεότερων επεμβάσεων σε σχέση με το κέντημα, έτσι ώστε να καθοριστεί η αυθεντικότητα τους, αλλά και να οριστεί χρονολογικά η τοποθέτηση καθενός ξεχωριστά στο χρυσοκέντημα.
● Τη συντήρηση και αποκατάσταση όλων των υφασμάτων στις διαστάσεις και τη μορφή που είχαν όταν τοποθετήθηκαν για να υποστηρίξουν και να πλαισιώσουν το κέντημα.
● Την τεχνική ανάλυση της ύφανσης των επιμέρους υφασμάτων, των μπαλωμάτων, την τεχνική ανάλυση του κεντήματος και τη συγκριτική μελέτη με άλλους επιτάφιους και χρυσοκεντήματα.
● Την ποιοτική και ποσοτική ανάλυση των μεταλλικών κλωστών και νημάτων με σκοπό τη μελέτη της τεχνολογίας των υλικών και την παράλληλη συγκριτική μελέτη με άλλα χρυσοκεντήματα.
● Την ανάλυση των χρωστικών των οργανικών βαφών με σκοπό την μελέτη τους και την συγκριτική μελέτη με άλλους επιτάφιους και χρυσοκεντήματα.
● Την μελέτη του κεντήματος μέσα από τη στιλιστική ανάλυση αλλά και μέσα από την ανάλυση και καταγραφή της τεχνικής των βελονιών και των χρωμάτων, που καθορίζουν την εποχή, αλλά και τα εργαστήρια κατασκευής των χρυσοκεντημάτων.

Συνεργαζόμενοι φορείς: Ι.Γ.Μ.Ε. (Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών), Διαγνωστικό Κέντρο Έργων Τέχνης ‘Ορμύλια’, ORAU (Oxford Radiocarborn Accelerator Unit of the Oxford University).

Υπεύθυνοι έρευνας: Μαρία Μάττα (Μουσείο Μπενάκη, Φωτογραφικό αρχείο), Παναγιώτης Ηλίας (ΤΕΙ Αθηνών), Δέσποινα Ρομπόλα (ΤΕΙ Αθηνών). 
Πληροφορίες: photographic_archive@benaki.gr.

Οι στερεοσκοπικές διαφάνειες γνωστές ως «French tissue» αντιπροσωπεύουν ένα σημαντικό βήμα στην ιστορία της απεικόνισης. Μπορούν να θεωρηθούν ως ένας πρώιμος κρίκος μεταξύ της φωτογραφίας και των κινηματογραφικών ταινιών. Η κεντρική ιδέα της χάρτινης στερεοσκοπικής διαφάνειας ήταν να βλέπει κάποιος τη μονοχρωματική εικόνα με το ανακλώμενο φως και έπειτα, χρησιμοποιώντας το διερχόμενο φως και μια συσκευή θέασης, να δει την ίδια εικόνα έγχρωμη. Η συσκευή θέασης χρησιμοποιήθηκε επίσης για να δώσει μια τρισδιάστατη εντύπωση, όπως συμβαίνει σε άλλους τύπους στερεοσκοπικών καρτών.
Η καινοτομία και το μυστήριο αυτών των εικόνων, όπως είναι τα «Diableries» (αφηγηματικές σκηνές με τον διάβολο και την κόλαση), και τα θεατρικά θέματα, έκαναν τις στερεοσκοπικές διαφάνειες ένα πολύ δημοφιλές μέσο ψυχαγωγίας στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. 
Η δομή τους είναι πολύ σύνθετη: πρόκειται για μια αλβουμίνη επιχρωματισμένη στην πίσω όψη με ακουαρέλες, που είναι σε επαφή με ένα κομμάτι διαφανές λεπτό χαρτί και βρίσκεται ανάμεσα σε δύο χαρτονένια παράθυρα. Η παραπάνω δομή «σάντουιτς» καθιστά και την αλβουμίνη και το διαφανές λεπτό χαρτί τρωτά στη φυσική φθορά. Επιπλέον, η χρήση της συσκευής θέασης, προκειμένου να εκτιμηθούν τα χρώματα της εικόνας, πολύ συχνά έχει οδηγήσει στη δημιουργία σχισιμάτων και απωλειών των χαρτιών αλβουμίνης. Είναι προφανές ότι τέτοιες φθορές γίνονται εξαιρετικά ορατές και ενοχλητικές με το διερχόμενο φως.
Ο σκοπός αυτής της έρευνας είναι να μελετήσει τη χρήση των συμπληρώσεων που παρήχθησαν ψηφιακά για την αποκατάσταση των χάρτινων στερεοσκοπικών διαφανειών που ανήκουν στη συλλογή του Μουσείου Μπενάκη, ως μια εναλλακτική μέθοδος επιδιόρθωσης. Δεδομένου ότι σε εφαρμογές τονισμού χρησιμοποιούνται συνήθως χρωστικές και βαφές, οι εκτυπώσεις inkjet μπορούν να αποτελέσουν πιθανή εναλλακτική λύση στη θέση των παραδοσιακών μεθόδων συμπλήρωσης απωλειών.
Έχει διεξαχθεί μια συγκριτική μελέτη ανάμεσα σε μια επιλογή χαρτιών (Epson Premium Photo, Renaissance, Photosafe) σε σχέση με την αρχειακή τους ποιότητα και την συμβατότητά τους με την πρωτότυπη φωτογραφία από την άποψη του πάχους, του βάρους και της υφής. Ειδικά για τις χάρτινες στερεοσκοπικές διαφάνειες, είναι σημαντικό να εξασφαλιστεί η συμβατότητα της πυκνότητας του χαρτιού συμπλήρωσης, επειδή θα επηρεάσει τη διαφάνεια της εικόνας σε διερχόμενο φως. Για το σκοπό αυτό έγινε στα δείγματα πυκνομέτρηση με διερχόμενο φωτισμό και επιλέχθηκε το καταλληλότερο χαρτί. Ένα άλλο θέμα ήταν η εφαρμογή μιας ποικιλίας επιστρώσεων στα επιλεγμένα χαρτιά, με σκοπό να επιτευχθεί τονική συμβατότητα με το πρωτότυπο. Σχετικά με τα χαρακτηριστικά γήρανσης της ψηφιακής συμπλήρωσης σε σχέση με το πρωτότυπο η έρευνα είναι σε εξέλιξη.

Υπεύθυνοι & πληροφορίες: Δρ. Σταύρος Βλίζος (Μουσείο Μπενάκη), Δρ. Δημήτρης Γόντικας (Princeton University Seeger Center for Hellenic Studies), research@benaki.gr.

Πρόκειται για μια συμφωνία συνεργασίας (Memorandum of Understanding) στην οποία ορίζεται ένα ευρύ φάσμα κοινών ερευνητικών, εκπαιδευτικών και μουσειακών δραστηριοτήτων. Οι τομείς στους οποίους επικεντρώνεται η συνεργασία είναι οι εξής: Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή τέχνη (Index for Christian Art), Νομισματική (Princeton University PrinNum Database), Σύγχρονη Τέχνη (Princeton University Art Museum), Ελληνικές Σπουδές (Princeton University Center for Hellenic Studies). Επιπλέον, στο πλαίσιο της συνεργασίας, διοργανώνονται ειδικά εργαστήρια, συνέδρια και διαλέξεις, θα πραγματοποιούνται προπτυχιακά και μεταπτυχιακά μαθήματα του Princeton University Program Seeger Center for Hellenic Studies στο Μουσείο Μπενάκη και θα προγραμματίζονται επισκέψεις και ανταλλαγές ειδικών ερευνητών μεταξύ των δύο ιδρυμάτων.

Η έκθεση «Γκίκας – Craxton – Leigh Fermor. Η γοητεία της ζωής στην Ελλάδα» υπήρξε το αποτέλεσμα μιας ιδιαίτερα επιτυχημένης συνεργασίας ανάμεσα στη Λεβέντειο Πινακοθήκη και το Μουσείο Μπενάκη. Η έκθεση,  αφιερωμένη στους ζωγράφους Νίκο Χατζηκυριάκο-Γκίκα και John Craxton καθώς και στον συγγραφέα Patrick Leigh Fermor παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στη Λεβέντειο Πινακοθήκη (Λευκωσία) το Φεβρουάριο του 2017, ταξίδεψε στο Μουσείο Μπενάκη (Αθήνα) τον Ιούνιο του 2017 και κατέληξε στο Βρετανικό Μουσείο (Λονδίνο) το Μάρτιο του 2018. Χάρη στη συνεχή υποστήριξη και το συντονισμό της Λεβεντείου Πινακοθήκης, στο πλούσιο υλικό των συλλογών του Μουσείου Μπενάκη, αλλά και στη συνεισφορά του Craxton Estate του Λονδίνου (από όπου προήλθαν πολλά έργα του  John Craxton),  επιτεύχθηκε η άρτια παρουσίαση της  φιλίας τριών δημιουργών  οι οποίοι για πάνω από σαράντα χρόνια μοιράστηκαν τη ζωή τους, τα σπίτια τους αλλά και την αγάπη τους για τον ελληνικό κόσμο.  Η έκθεση συνοδεύτηκε και από μια έκδοση σε δύο γλώσσες σε επιμέλεια της Εβίτας Αράπογλου που δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί χωρίς την πολύτιμη αρωγή του Ιδρύματος Α. Γ. Λεβέντη. Διαλέξεις, ξεναγήσεις και παρουσιάσεις πραγματοποιήθηκαν στη διάρκεια και των τριών εκθέσεων προβάλλοντας τη διεθνή αυτή συνεργασία μεταξύ ιδρυμάτων και ερευνητών.

Επιμελητές της έκθεσης: Εβίτα Αράπογλου, Ian Collins, Sir Michael Llewellyn-Smith, Ιωάννα Μωραΐτη